اگر در تاریخ معاصر ایران (یک‌قرن‌اخیر) مروری کوتاه داشته باشیم، مشاهده خواهیم کرد، اغلب بزرگانِ شعر،ادبیات، فلسفه، پژوهشگران تاریخ و در مجموع فرهیختگان و روشنفکران ایرانی، تا مقطع کودتای ۲۸‌مرداد ۳۲ نقشی فعال در احزاب و سازمان‌های سیاسی، چون جبهه‌ی ملی ایران و حزب توده داشتند. تا نقش سیاسی ایشان بسیار پررنگتر از نقش فرهنگی آنان باشد. اما از سال ۳۲‌خورشیدی و بعد از کودتا نقش فرهنگی ایشان از نقش سیاسی آنان بسیار پر‌ رنگ‌ تر شد.حال این پرسش به میان می‌آید؛‌ چرا جایگاه این روشنفکران بعد از کودتای‌ ۲۸مرداد، با قبل از کودتا چنین شیفت معناداری پیدا کرده است. روشنفکرانی که، زمانی چنان پرشور به عنوان عضو و یا هوادار حزب و سازمان سیاسی فعال بودند. و حاضر بودند تا پای جان در راه اهداف حزب و سازمان سیاسی خود جانفشانی کنند، بعد از کودتا تبدیل به نویسندگان، شاعران و پژوهشگرانِ تاریخ و فلسفه و ….. شدند؟ و دیگر در نقش یک فعال سیاسی و کادر حزبی و سیاسی ظاهر نشدند. و حداکثر کار سیاسی ایشان سمپاتی از احزاب و سازمان‌های سیاسی مورد علاقه‌اشان بود.‌ شاهرخ ‌مسکوب یکی از روشنفکرانی بود که، پیش از کودتای ۲۸‌مرداد با گرایش به جریانات چپ وارد فعالیت‌های سیاسی شد. او به علت همین‌ گرایش سیاسی در فروردین ماه سال ۱۳۳۰ در آبادان دستگیر و یک ماه تمام در زندان ‌ماند. و در اردیبهشت همان سال نیز آزاد شد.مسکوب بار دیگر در اسفند سال ۱۳۳۳ و چند ماه پس از کودتای ۲۸ مرداد دوباره دستگیر و تا اردیبهشت سال ۱۳۳۶ در زندان ماند.او در مورد دوران شکنجه‌اش در زندان‌های رژیم پهلوی گفته بود؛ که دو چیز او را زنده نگه داشت، یکی مادرش و دیگری دوستش مرتضی کیوان، که در مهرماه همان سال تیرباران شده بود.

شاهرخ‌ مسکوب بعد از آزادی از زندان، به کار فرهنگی پرداخت‌. و تا روز مرگ دهها اثر درخشان از جمله؛ سوگ سیاوش، مقدمه‌ای بر رستم و اسفندیار، در کوی دوست، ارمغان مور، روزها در راه و دهها اثر دیگر خلق کرد.

نجف دریابندری مترجم و نویسنده بزرگ ایرانی هم، پیش از کودتا در سال ۱۳۳۱ نخستین اثر خود را، که برگردان کتاب وداع با اسلحه همینگوی بود، نوشت‌. اما همزمان با چاپ این کتاب در سال ۱۳۳۳ به دلیل عضویت در حزب توده ایران در آبادان دستگیر و تا پای چوبه‌ء اعدام رفت. اما در نهایت به زندان محکوم و پس از یک سال به زندان تهران منتقل شد. نجف دریابندری در زندان به مسائل فلسفی علاقه‌مند شد و در آن مدت، کتاب “تاریخ فلسفه غرب” اثر برتراند راسل را ترجمه کرد‌. دریابندری‌ پس از تحمل چهار سال زندان، در سال ۱۳۳۷ از زندان آزاد و پس از زندان، رابطه او با حزب توده قطع شد‌.

او پس از کودتا و پس از آزادی از زندان، از یک فعال سیاسی تبدیل به چهره‌ای فرهنگی شد، و آثار درخشانی را به فارسی برگرداند.و کتاب‌هایی چون “پیرمردودریا” اثر ارنست همینگوی، “ماجراهای هاکلبری فین” اثر مارک تواین، “یک گل سرخ برای‌ امیلی” نوشته ویلیام فاکنر، “معنی‌هنر” از  هربرت رید و “پیامبر دیوانه” نوشته جبران خلیل جبران را به فارسی ترجمه کرد. همچنین دهها اثر درخشان دیگر.از دیگر چهره‌های درخشان بعد از کودتای ۲۸‌مرداد، سید حسن امین است‌. البته حسن‌امین بر خلاف اغلب بزرگان فرهنگ و اندیشه  بی‌آنکه کار سیاسی را ترک کند،در سمت هابی چون دبیر کلی حزب ایران و ریاست هیئت اجرایی جبهه ملی ایران فعال بود‌ و هست. و در حزب لیبرال دموکرات انگلستان هم فعال بوده. اما اولویت او هم، همیشه کار فرهنگی بوده.امین حقوق‌دانی‌ برجسته، فیلسوف، تاریخ‌دان،‌‌  نویسنده،  مترجم،  شاعر و ادیب شناخته‌ شده‌ای‌ است . حسن امین متولد ۱۳۲۷‌خورشیدی، و در مقطع کودتا ۲۸‌مرداد خردسالی بیش نبوده‌ و سابقه‌ای در پیش از کودتا ندارد.اما یکی از چهره‌های درخشان فرهنگی بعد از کودتای ۲۸‌مرداد است. رکورددار مقدمه نویسی بر کتاب دیگران به فارسی و انگلیسی و دارای تالیفات، ترجمه‌ها و اشعار بسیاری است. گل سرسبد آثار امین، کتاب رشک‌انگیز و هفت‌ جلدی  “شاهنامه امین” است.او در این‌ اثر سترگ هفت‌ جلدی، شاهنامه فردوسی را به نظم و نثر، بازآفرینی، خلاصه، تحلیل و تفسیر نموده‌است. هر جلد “شاهنامه امین” کتابی مستقل می‌باشد. که در آنها مفاهیم روزآمدی مانند آزادگی، جوانمردی، حقوق بشر و عدم تبعیض جنسیتی، قومی، زبانی و غیره به نگارش درآمده‌. امین طی این سالها و به عنوان یک پیرو راه مصدق و جبهه‌ی ملی ایران در سامانه‌های پنجم و ششم جبهه‌ی ملی ایران نیز، فعال بوده است. اما با مقایسه  کار فرهنگی و پژوهشی وی، با کار سیاسی‌ او، می‌توان ادعا کرد، دغدغه امین بیشتر فرهنگی بوده تا سیاسی.

با بازگشت به پرسش بالا؛ و این پرسش که؛ چرا بزرگانی مانند شاهرخ ‌مسکوب و نجف ‌دریابندری بعد از کودتای مرداد، بجای پرداختن به فعالیت سیاسی، تمامی انرژی خود را صرف کار فرهنگی و پژوهشی کردند؟ و یا عده‌ای از آنان چون حسن‌امین، اگر فعالیت سیاسی هم کردند، چرا اولویت را به فعالیت فرهنگی، پژوهشی دادند؟ آن هم با خلق آثار تاریخی، ادبی و شعری درخشان.

در پاسخ باید گفت؛ شکست سنگین مردم ایران از استعمار، امپریالیسم و استبداد در کودتای ۲۸‌مرداد، این بزرگان را مجاب کرد، فقر فرهنگی نقش بزرگی در این شکست بزرگ داشته‌ است. فقر فرهنگی، فقر تاریخی و فلسفی در ایران، آنان را واداشت، تا فرهنگ و شاهنامه را در اولویت کارهای خود قرار بدهند. چنانچه که شاهدیم، درخشانترین اثر امین “شاهنامه‌امین” است. و دو کتاب مقدمه‌ای بر “رستم‌ و‌اسفندیار” و “سوگ‌ سیاوش”، از درخشانترین آثار شاهرخ ‌مسکوب به حساب می‌آیند‌.