یادداشت-شاهین دریمانی:در پی انتشار تصاویری از آجرهای دوده‌گرفته یکی از شبستان‌های مسجد تاریخی در قزوین، واکنش‌ها به استفاده گروه‌های فیلمبرداری از فضاهای ثبت ملی دوباره داغ شده است. در حالی که معاون میراث فرهنگی قزوین، این دوده را «پاک‌شونده» و بی‌خطر توصیف کرده، کارشناسان میراث فرهنگی، مرمت‌گران و افکار عمومی، نسبت به نادیده‌گرفتن اصول حفاظتی، فقدان نظارت، و استفاده ابزاری از آثار فاخر تاریخی هشدار داده‌اند. این پرونده، فقط بحثی درباره‌ی یک آجر سیاه‌شده نیست؛ بلکه تصویری روشن از بحرانی عمیق‌تر است: مداخله‌ بی‌ضابطه در میراث فرهنگی، بدون ارزیابی علمی و قانونی.

 روایتی از یک شبستان، یک دوربین و یک غفلت در مسجد جامع قزوین، بنایی ۱۱۰۰ ساله و یکی از کهن‌ترین سازه‌های مذهبی ایران، بار دیگر موضوع یک جدل پرسر و صدا شد. آن‌طور که تصاویر منتشرشده نشان می‌دهند، دیوارهای آجرچینِ یکی از شبستان‌های این مسجد با دوده‌ای تیره رنگ‌آمیزی شده است؛ اقدامی که در جریان فیلمبرداری یک پروژه سینمایی صورت گرفته و اکنون، به محور اصلی اعتراضات فعالان میراث فرهنگی و مرمت‌گران تبدیل شده است.

در واکنش به این تصاویر، معاون میراث فرهنگی قزوین گفت: «این رنگ تیره نوعی دوده‌ پاک‌شونده است که آسیبی به بنا نمی‌زند.»

اما کارشناسان می‌گویند همین جمله، خود اثبات بحران است. چرا که بدون ارزیابی دقیق علمی از ترکیب ماده استفاده‌شده، مکانیسم نفوذ در آجر، روش پاک‌سازی و تبعات رطوبتی یا رنگی آن، هیچ اطمینانی از «آسیب‌زا نبودن» نمی‌توان داد.

 آسیب‌ خاموش: نفوذ دوده در خلل و فرج آجر

بر خلاف تصور عمومی، دوده چه طبیعی و چه مصنوعی، موادی پیچیده و ترکیبی از ذرات کربنی، چسبنده و غیرقابل پیش‌بینی هستند. بر اساس تحقیقات پژوهشگاه میراث فرهنگی و گزارش آزمایشگاهی مرکز ملی حفاظت، ترکیبات دوده می‌توانند:

• به داخل منافذ ریز آجر نفوذ کرده و باعث تغییر دائمی رنگ شوند
• رطوبت‌پذیری آجر را افزایش داده و فرآیند فرسایش نمکی را تشدید کنند
• چسبندگی سطحی ذرات معلق را بالا ببرند و در آینده مانع از مرمت علمی سطحی شوند

بر اساس همین مستندات، حتی در پروژه‌های مرمت شهری در یزد و اصفهان، پاک‌سازی سطوح دوده‌گرفته تا سه مرحله عملیات مرطوب‌سازی، برس‌زنی و مواد شیمیایی نیاز دارد؛ فرآیندی که به‌تنهایی می‌تواند پوسته بنا را دچار تنش کند.

 خلأ قانونی یا سهل‌انگاری اداری؟

یکی از پرسش‌های کلیدی در این پرونده، مجوزی است که به گروه فیلمبرداری داده شده است.

طبق ماده ۵۶ قانون حفظ آثار ملی، هرگونه مداخله در آثار ثبت‌شده بدون طرح مرمت مصوب، غیرقانونی است. همچنین در آیین‌نامه اجرایی ماده ۹۸ قانون برنامه ششم توسعه، تأکید شده که:

 «هرگونه بهره‌برداری هنری، فرهنگی یا اقتصادی از آثار ثبت‌شده ملی، مشروط به رعایت اصل حفاظت و تأیید مکتوب شورای فنی استانی و یا پژوهشگاه حفاظت و مرمت می‌باشد.»

بنابراین، حتی اگر مجوز صادر شده باشد، بدون تحلیل و ارزیابی مواد مصرفی و تأثیرات احتمالی، این اقدام با اصول حقوقی و حفاظتی در تضاد کامل است.

پرسش‌هایی بی‌پاسخ؛ پژوهشکده حفاظت کجاست؟

در حالی که مدیران میراث استان قزوین، به‌سرعت با اطمینان از «بی‌ضرر بودن» دوده دفاع کردند، هیچ اطلاعیه‌ای رسمی از سوی پژوهشکده حفاظت و مرمت پژوهشگاه میراث فرهنگی منتشر نشده است.

فعالان میراث معتقدند ارزیابی این مواد تنها با آزمایش‌های لایه‌نگاری، سنجش نفوذ و طیف‌سنجی IR ممکن است؛ امری که از حوزه صلاحیت کارشناسان استانی خارج است.

در نتیجه، آنچه امروز به عنوان «دوده بی‌خطر» معرفی می‌شود، ممکن است در آینده به لکه‌ای ماندگار بر چهره بنای فاخر قزوین تبدیل شود.

سینما در بنای تاریخی؛ هنر یا تخریب آرام؟

استفاده از آثار تاریخی برای ساخت فیلم، موضوع تازه‌ای نیست. اما در سال‌های اخیر، افزایش استفاده از بناهای تاریخی در پروژه‌های سینمایی، بدون برنامه حفاظتی، موجب تخریب‌های غیرقابل جبران شده است. نمونه‌هایی در شیراز، کاشان و همدان وجود دارد که پس از فیلمبرداری، نیازمند مرمت‌های فوری شدند.

با وجود وجود شهرک‌های سینمایی، پرسش اینجاست که چه دینی میان میراث فرهنگی و سینماگران باقی‌مانده که همواره بناهای تاریخی باید در خدمت تولیدات هنری قرار بگیرند؟

صدای کارشناسان: میراث فرهنگی عروسک نیست!

در واکنشی صریح، یکی از معماران برجسته مرمت با بیان اینکه «آثار تاریخی اسباب‌بازی نیستند»، گفت: «ما حق نداریم هیچ ماده‌ای را بدون هدف حفاظتی بر بنای تاریخی اعمال کنیم. نه به‌نام فیلم، نه به‌نام تبلیغ، نه به‌نام زیبایی. تنها استثنا، مرمت علمی است که با طرح مصوب، نظارت تخصصی و بررسی‌های میدانی همراه باشد.»

 وقتی توجیه جای تخصص را می‌گیرد

آنچه در مسجد تاریخی قزوین رخ داد، شاید در نگاه نخست یک اشتباه ساده یا استفاده «بی‌خطر» از دوده به‌نظر برسد، اما در عمق خود نشان‌دهنده یک بحران جدی‌تر است: فرهنگ توجیه‌گری به جای تخصص‌گرایی.

تا زمانی که ساختارهای میراث فرهنگی، بدون پشتوانه علمی، اجازه مداخله در آثار ملی را می‌دهند، نمی‌توان انتظار حفاظت پایدار از گنجینه‌های این سرزمین را داشت./ انتهای پیام