یادداشت-شاهین دریمانی:با گذشت بیش از یک سال از کشف مجموعه‌ای کم‌نظیر از آثار تاریخی از دوران مادها تا دوره اسلامی در محدوده پیاده‌راه باباطاهر، همدان در آستانه یک تحول فرهنگی و شهری قرار دارد. ساخت موزه‌ای مدرن، با طراحی منحصر به‌فرد و کمترین مداخله در فضای شهری، نه‌تنها می‌تواند حافظ این آثار ارزشمند باشد، بلکه مسیر ثبت جهانی بافت تاریخی همدان در یونسکو را هموارتر خواهد کرد. اما آیا تعامل میان نهادهای مسئول، در این بزنگاه حساس به سرانجام خواهد رسید؟

شاهین دریمانی:  جایی که زمان ایستاده است؛ تاریخ در دل پیاده‌راه که در پیاده‌راه باباطاهر، یکی از گذرگاه‌های پرتردد شهری در مجاورت آرامگاه شاعر بلندآوازه ایرانی، حالا تبدیل به مکانی شده که قدم‌زدن در آن، تلاقی لحظه‌ای با هزاران سال تاریخ را ممکن می‌کند.

در جریان عملیات‌های عمرانی شهری در سال گذشته، لایه‌هایی از آثار معماری، قطعات سفالی و ساختارهای مدفون متعلق به دوره مادها، سلوکی‌ها، ساسانیان و اسلامی کشف شد؛ کشفی که به‌سرعت جامعه باستان‌شناسی را به تحسین واداشت و افق‌های تازه‌ای برای ارتقای جایگاه جهانی همدان گشود.

موزه‌ای هم‌سطح زمین، از دل تاریخ برمی‌خیزد

طرح ارائه‌شده برای این سایت‌موزه، نه یک سازه غول‌آسا که فضای شهری را در خود ببلعد، بلکه فرمی ساده و فروتن دارد؛ هرمی شفاف و کم‌ارتفاع با ارتفاع تنها ۱ متر و ۳۰ سانتی‌متر که بر سطح پیاده‌راه می‌نشیند و ضمن حفظ دید بصری فضا، امکان بازدید تمام‌وقت از گنجینه زیرین را برای رهگذران فراهم می‌کند.

این طرح از منظر طراحی شهری و معماری فرهنگی، نوعی موزه «فرورفته» به حساب می‌آید که در عین ایستادگی، مزاحم نیست؛ و در واقع خود را با بافت موجود سازگار کرده، نه بالعکس. این ویژگی، از منظر معیارهای یونسکو، که تأکید بر «یکپارچگی بافت» دارد، یک امتیاز محسوب می‌شود.

 از تحویل نقشه تا توقف پروژه؛ گره در کجاست؟

اواخر سال گذشته، پس از ماه‌ها بررسی فنی، نقشه‌های اجرایی موزه از سوی اداره‌کل میراث فرهنگی استان همدان به شهرداری تحویل داده شد؛ اقدامی که به گفته مسئولان، بهانه‌ای برای توقف کار باقی نگذاشته است. اما با وجود آماده بودن اسناد، هنوز عملیات اجرایی پروژه با کندی و تعلل همراه است.

در گفتگو با برخی اعضای شورای شهر و فعالان فرهنگی، این تأخیر ناشی از ابهام در بودجه‌ریزی و عدم تعیین پیمانکار نهایی عنوان شده است. این در حالی است که طبق بند (هـ) ماده ۱۱۴ قانون برنامه ششم توسعه، شهرداری‌ها در اجرای پروژه‌های مشترک با نهادهای فرهنگی، ملزم به تأمین اعتبار مشارکتی‌اند.

 ثبت جهانی؛ فرصت تاریخی یا رویای نیمه‌کاره؟

همدان در سال‌های گذشته بارها برای ثبت جهانی بافت تاریخی‌اش تلاش کرده اما تاکنون این تلاش‌ها بی‌نتیجه مانده است. یکی از چالش‌های اصلی، فقدان زیرساخت‌های حفاظتی و نمایشی برای آثار زیرسطحی بوده است. حالا با ساخت این موزه، نه‌تنها امکان حفاظت، بلکه نشان‌دادنِ زنده آثار در بستر شهری فراهم می‌شود؛ درست همان چیزی که کارشناسان یونسکو بر آن تأکید دارند.

در گفت‌وگو با دکتر سهراب نیکزاد، استاد باستان‌شناسی دانشگاه تهران، آمده است: «ساخت چنین موزه‌ای با کمترین دخل و تصرف در بافت، و با بالاترین ارزش نمایشی، می‌تواند اعتبار پرونده جهانی‌شدن همدان را دوچندان کند.»

 داده‌های علمی چه می‌گویند؟

طبق مطالعات «تحلیل اثر فرهنگی و اقتصادی سایت‌موزه‌های شهری» که توسط پژوهشکده میراث فرهنگی کشور در سال ۱۴۰۰ منتشر شده، هر سایت‌موزه در بافت تاریخی شهری می‌تواند تا ۴۰ درصد افزایش در تردد گردشگر فرهنگی و تا ۲۵ درصد ارتقای امنیت و نظم محیطی به همراه داشته باشد.

همچنین، مدل‌سازی‌های اقتصادی دانشگاه بوعلی همدان نشان داده‌ که این موزه می‌تواند ظرف تنها ۳ سال به بازگشت سرمایه اولیه برسد، در صورتی که بهره‌برداری به شکل اصولی، مشارکتی و هوشمندانه باشد.

 نقد کارشناسان: فرصت‌سوزی نکنیم

مینا سلیمی، پژوهشگر میراث شهری، معتقد است: «مهم‌ترین تهدید پیش روی این پروژه، نه کمبود پول، که کم‌انگیزگی در سطوح مدیریتی است. اگر موزه باباطاهر به سرانجام نرسد، نه‌تنها آثار زیرخاکی دچار فرسایش می‌شوند، بلکه اعتماد عمومی به طرح‌های مشابه در شهرهای دیگر هم کاهش می‌یابد.»

 گفت‌وگوی شهر با تاریخ؛ موزه‌ای برای مردم

آنچه این موزه را از بسیاری از پروژه‌های مشابه متمایز می‌کند، ماهیت عمومی و در دسترس آن است. گردشگر، شهروند، دانش‌آموز یا فروشنده بازار؛ همه می‌توانند بی‌نیاز از بلیت و ساعت مشخص، نگاهی به زیر پایشان بیندازند و تاریخ را تماشا کنند. این، دقیقاً همان مفهوم «شهر یادگیرنده» است؛ جایی که آموزش، حافظه تاریخی و توسعه شهری در هم تنیده می‌شوند.

 آزمونی برای مدیریت شهری و میراث فرهنگی

موزه پیاده‌راه باباطاهر، چیزی فراتر از یک سازه است؛ آزمونی است برای عقلانیت توسعه، بلوغ نهادی، و فهم مشترک از مفهوم “میراث زنده”. اگر این پروژه به سرانجام برسد، همدان نه‌تنها به گذشته‌اش احترام گذاشته، که آینده‌اش را نیز تضمین کرده است.

در نقطه‌ای که تاریخ، هنر، شهر و سیاست به هم می‌رسند، می‌توان تفاوت میان «ساختن» و «ساختن با معنا» را دید. آیا مدیران ما از این فرصت تاریخی بهره خواهند گرفت؟ زمان، تنها پاسخ‌دهنده این پرسش است./ انتهای پیام